در دوره اشکانیان مهمترین موضوعی که شایسته ذکر است تأسيس دفاتر گمرکی در مرزهای ایران است که از کالاهای رسیده و صادراتی مبلغی به ‌عنوان حقوق گمرکی دریافت می­شد و شاید مقررات دریافت عوارض از کالاهای رسیده و صادراتی در این سازمان معمول گشته باشد.

در دوره ساسانیان چند نوع مالیات وصول می­شد یکی مالیات اراضی یا خراج، دیگری مالیات سرانه و یکی هم مالیات سرشماری که به لغت پهلوی گزیت می­گفتند.

پس از تسلط عرب بر ایران و برقراری حکومت اسلامی مالیات در کشور به همان صورت پیش از اسلام وصول می­شد و دفاتر به زبان پهلوی و فارسی تهیه می­شد تا آنکه در سال ۸۱ هجری قمری در زمان عبدالملک مروان نقل دواوین دیوانی از فارسی وزبانهای دیگر به عربی ‌به‌تدریج‌ انجام می­شد و چنان که تا زمان حجاج بن یوسف ثقفی دفاتر دیوانی عراق با خط پهلوی نوشته می­شد. ( مجید یکتایی ۱۳۵۳)

۲-۲۲- وضع مالیه کشور پیش از مشروطیت

در اوایل سلطنت قاجار سیستم مالیاتی و طرز وصول مالیات در ایران روی بنه­بندی اراضی و برگ بنیچه مالیاتی ( مالیات سرباز گیری ) که عبارت بود از دریافت وجهی تحت عنوان مالیات و سرباز از هرده یا دهکده یا ولایات به وسیله مستوفیان بوده است عملی می­شد و ترتیب دادن بنیچه سرباز گیری از تمهیدات میرزا بزرگ قائم مقام فراهانی است. که شالوده تازه­ای برای قشون ایران و سرباز گیری ریخته است. که توام با سیستم مالیات بوده و بدین معنی است. که برای هر ده و دهستانی تعدادی سرباز تعیین نموده بود که اگر اهالی قبول سربازی نمی­کردند ناچار بودند هزینه نگهداری آن عده سرباز را روی بنیچه بندی بپردازند و اگر شخصی حاضر به خدمت سربازی نمی­شد عوضی برای خود به خدمت سربازی می­فرستاد و هزینه او را بر عهده می­گرفت .

در دوره سلطنت ناصر الدین شاه قاجار تحول خاصی یافت بدین معنی که در ابتدا ناصر الدین شاه در آغاز سلطنت خود فرمانی برای معافیت دو صنف نانوا و قصاب از مالیات صادر نمود .

۲-۲۳- فرهنگ مالیاتی:

فرهنگ چیست: مفهومی گسترده که تمامی الگوهایی را که در جامعه آموخته می­شوند در آن غنا می­یابند و از طریق نهادها منتقل می­شوند ،در بر ‌می‌گیرد. فرهنگ به ‌عنوان وجه ممیز انسان از دیگر موجودات شامل تمام دستاوردهای جامعه یا گروه نظیر زبان، هنر، صنعت، حقوق، دانش، دین، اخلاق، سنت‌ها و حتی ابزار مادی می­ شود. معنای علمی آن از کاربرد عامیانه­اش متمایز است. در دانش هر آنچه را که از طریق ارتباط متقابل آموخته می­ شود در بر ‌می‌گیرد.

چندی است درباب فرهنگ مالیاتی سخن بسیار زیادی در وزارت امور اقتصادی و دارایی به میان می ­آید.پانلهای تبلیغاتی و سمینارها دلیل و نشان این ادعاست ولی کمتر کسی به عمق این قضیه توجه می­ کند و عوامل تشکیل دهنده یک فرهنگ مالیاتی صحیح را شناسایی کرده و علل و عوامل وجودی آن را به ژرف می­کاود. (ساروخانی ۱۳۷۱)

سوالات زیادی درباره فرهنگ مالیاتی مطرح است که عبارتند از :

اصولاً فرهنگ چیست و فرهنگ مالیاتی کدام است ؟

چرا مردم ما مثل بعضی از کشور­های جهان در آمد مشمول مالیات خود را تشخیص نمی­دهند و طبق قانون نسبت به پرداخت آن اقدام نمی­کنند و بدهی مالیاتی خود را بموقع نمی­پردازند ؟

آیا مردم نسبت به سرنوشت کشور خود بی­تفاوت هستند ؟

آیا از لحاظ سواد یا شناخت قوانین در سطح پایینی قرار دارند یا چندان به آن پایبند نیستند ؟ ملتی که از اموال و اولاد گذشته، رشادتها و گذشتها داشته چطور داوطلبانه مالیات نمی­دهند و گاهی برای وصول بدهی مالیاتی کار به اجرائیات و توقیف اموال می­کشد.

چرا مردم مالیات خود را نمی­پردازند؟

– برخی عقیده دارند که چون بعد از حکومت علی (ع) همه حکومتها، حکومت ظلم و جور بوده، پرداخت مالیات کمک به تحکیم آن حکومت تلقی می­ شود بخاطر همین علمای دین مردم را از پرداخت مالیات نهی می­کردند لذا انگیزه فرار از مالیات به صورت یک امر دینی با سایر امور شرعی گره خورده بود

– عده­ای هم بر این عقیده بودند که علت فرار از مالیات را باید در عدم شناخت اهمیت و ضرورت مالیات و نقش آن در اقتصاد جستجو کرد مردم دشمن چیزی هستند که به آن جهل دارند پس اگر مردم شناخت کافی از مالیات داشته باشند رفتاری بهتر ومعقول تر نسبت به آن خواهند داشت .

– برخی نیز بر این باورند که چون هنوز مکانیزم‌های درستی در اقتصاد کشور تعبیه نشده و امکان ردیابی و شناسایی و ثبت درآمدها در مقاطع ایجاد آن ها وجود ندارد لذا کتمان درآمد واقعی و به تبع آن فرار از پرداخت مالیات برای صاحبان درآمدهای سرشار به راحتی میسر است.

– عده­ای نیز بر این باورند که مالیات گرفته شده از مردم صرف امور رفاهی یا بهداشتی و غیره نمی­ شود و یا به چشم نمی­آید و عملاً مردم از مصرف آن بی­اطلاع هستند و کارهای انجام شده دولت توسط وصول مالیات گفته نمی­ شود، حتی اکثر مردم قوانین مالیات و محاسبات آن را نمی­دانند.

– سرانجام دسته‌ای از دست اندرکاران تقابل و عدم تفاهم و اعتماد فیمابین مأموران تشخیص و مودیان مالیاتی را علت اصلی فرار مالیات می­دانند، چون مودیان مالیاتی بر این باورند حتی اگر درآمدهای واقعی خود را در دفاتر قانونی ثبت نمایند باز هم مأموران مالیاتی آن را قبول نمی­کنند و آنان اصل را بر عدم صحت این اظهارات خواهند گذاشت لذا سعی ‌می‌کنند دفاتر خود را طوری تنظیم کنند که مأموران تشخیص قادر به دستیابی به واقعیت امر نباشند و مالیات واقعی آنان را تشخیص ندهند از سوی دیگر مأموران تشخیص نیز بر این عقیده­اند که مودیان مالیاتی اعتقادی به پرداخت مالیات ندارند و سعی در کتمان درآمد واقعی دارند. (روزنامه سلام)

۲-۲۴- فرهنگ مالیاتی و سیاست‌های اقتصادی دولت

یکی از مهم‌ترین اهداف اقتصادی که در دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی مطرح بوده کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و افزایش سهم مالیات درساختار درآمدهای دولت ‌می‌باشد با وجود تاکیداتی که در تحقق این هدف صورت گرفته ،نسبت به درآمدهای مالیاتی به تولید ناخالص داخلی در ایران در پایین­ترین سطح در مقایسه با بسیاری از کشورهای در حال توسعه قرار دارد. ایراد اصلی در نحوه پیگیری این هدف عدم توجه اصولی به نقش استراتژی­ های کلان و ساختاری در مدیریت اقتصادی و تاثیر آن بر مقوله مالیات بوده که در ذیل جوانبی از آن به طور خلاصه مورد بررسی قرار ‌می‌گیرد .

یک نظام مالیاتی کارآمد علاوه بر تامین مخارج ضروری دولت علائم مهمی را برای تولید و مصرف اقتصادی فراهم می­سازد. ‌در مورد نقش اول یعنی تامین مخارج ضروری دولت باید دانست که چه مخارجی ضرورتاً می­بایست از سوی دولت صورت پذیرد. آیا دولت می ­تواند به طور مداوم دامنه فعالیت‌های خود را گسترش دهد یا بخشی از مخارج خود را از طریق سیستم مالیاتی تامین کند؟ یا دولت می ­تواند با بهره گرفتن از منابع تحت کنترل خود اعم از مالیات و غیره دست به کارهای تولیدی بزند که به لحاظ مالی زیان آور باشد و از طرف دیگر تلاش کند که کسری بودجه خود ‌و شرکت‌های دولتی را با افزایش درآمدهای مالیاتی جبران سازد؟هدف از بحث کوتاه فوق این بوده که دولت می­بایست همگام با طراحی و اجرای استراتژی خودش در سهم مالیات در ساختار درآمدها به مسائل اساسی در خصوص نقش خود در اقتصاد کشور بپردازد.

۲-۲۵- مالیات گریزی و علل و انگیزه آن