اساساً دین اسلام ، دین سهل و آسان است ، یعنی احکام آن ‌بر اساس تسهیل بر بندگان و رعایت طاقت آنان وضع گردیده است و هرگز آدمی را به مشقت های بی جا ، ریاضت های بی مورد و … مبتلا نمی کند ولی در عین حال در برخی موارد چون حفظ بیت المال و اجرای حدود الهی به شدت سرسختی می‌کند و صلابت نشان می‌دهد.

مدارا کردن در اسلام عموماً مبتنی بر بار معنایی واژه و به معنای ملاطفت و نرمی و احتیاط می‌باشد. در حقیقت فلسفه مدارا نزدیک کردن قلوب مؤمنان به یکدیگر است نه فراهم کردن فضای بی قید و شرط برای دشمنان برای انجام فعالیت هایی که می‌تواند پایه های فرهنگی جامعه اسلامی را متزلزل نماید. پس در اسلام مدارا دارای حدو مرز معین می‌باشد. رسول خدا در عین حال که رسول مهربانی و مدارا بود درمواردی هم با قاطعیت رفتار می نمود . در نقطه مقابل آن تساهل گرایی است که به معنای آسان گیری انسان در اموری که هرچند برنادرست بودن آن ها واقف می‌باشد اما صرفاً ‌به این دلیل در آن امور دخالت نمی کند که آن را ناقض حق و اختیار فرد بر انجام امور می‌داند . پس این تساهل و تسامح در فرهنگ اسلامی مردود است .

تساهل و تسامح با توجه به معانی لغوی و اصطلاحی آن مترادف با حلم و بردباری است که در فرهنگ اسلامی نیز بدان سفارش شده است اما تفاوت دیدگاه اسلام با دیدگاه غربیان ‌در مورد این آموزه آن است که اولاً تعیین شرائط و حدود تسامح از نظر اسلام به عهده خداوند متعال است و نه هیچ نیروی دیگری و ثانیاًً مبنای تساهل در اسلام حقانیت است نه ملاک های غربی و نسبیت اخلاقی. آنچه از مدارای اسلامی مدنظر است و در سیره و کلام پیامبر بدان پرداخته شده و پذیرش انفعالی چیزی است که فرد نمی تواند مانع آن شود ولی مورد قبول او نیز نیست ، به شرطی که با مبانی اصولی اسلام منافات نداشته باشد.

جایگاه مدارا در اسلام

مدارا در اسلام جایگاه والایی دارد که به مهم ترین آن ها می پردازیم :

الف) مدارا و ایمان : در پرتو مدارا ، نیروی غلبه بر نفس و خویشتن داری تقویت می شود و از خشونت که سرمایه های ایمان را بر باد می‌دهد اجتناب می‌گردد. امام باقر (ع) می فرماید: “انَّ لکلِّ شیء قفلاً و قفل الایمان الرفق ” هر چیزی را قفلی باشد و قفل ایمان نرمی است (کلینی،۱۳۶۵، ج ۲ ، ص ۱۱۸).

ب ) مدارا و عقل : حضرت محمد (ص) فرمودند : عاقل ترین مردم کسی است که بیشترین مدارا را با مردم می‌کند و خوارترین مردم کسی است که آنان را تحقیر می‌کند (من لا یحضره الفقیه ، ج ۴ ، ص ۳۸۴). حضرت علی (ع) می فرماید : “اعلم انَّ رأس العقل بعد الایمان بالله عزّوجّل مداراه الناس” بدان که رأس عقل بعد از ایمان به خدای عزوجل ، مدارا کردن با مردم می‌باشد

ج ) مدارا و مأموریت انبیاء : مدارا سرلوحه کار پیامبران بوده است پیامبر اسلام (ص) فرموده است ما پیامبران مأموریت داریم با مردم مدارا کنیم ، همان گونه که به انجام فرایض الهی مأموریم (مجلسی،۱۴۰۳ ق، ج ۲ ، ص ۶۹).

اهمیت و ضرورت مدارا

اهمیت مدارا در روایات اسلامی بازتاب بسیار گسترده ای دارد و نکته های دقیقی ‌در مورد آن بیان شده و آثار آن با تعبیرات جالبی تشریح شده است ، از آن جمله پیامبر خدا (ص) فرمودند : اگر نرمی مخلوقی دیدنی بود درمیان آفریده های خدا زیباتر و نیکوتر از آن وجود نداشت (قمی،۱۴۱۴ ق، ج ۱، ص ۵۳۲) و در جایی دیگر می فرماید : « خردمندترین مردم با مداراترین آن ها با مردم است »( من لا یحضره الفقیه ، ج ۴، ص۳۸۵).

اگر بخواهیم از اهمیت مدارا بدانیم سخنان رسول خدا روشنگر این مهم است که « پروردگارم همان گونه که مرا به انجام واجبات فرمان داده ، به مدارا کردن با مردم نیز فرمان داده است (کلینی،۱۳۶۵ ق، جلد ۲، ص ۱۱۷ ).پیامبر اکرم (ص) می فرماید : « مداراه الناس نصف الایمان و الرفق نصف العیش » مدارا با مردم نیمی از ایمان و نرم خویی با آنان نیمی از زندگی است ( کلینی،۱۳۶۵ ق ، ج ۲ ، ص ۱۱۷). بدین ترتیب این دو مقوله رفق و مدارا که معنای هر دو به هم نزدیک است و نمی توان آن ها را از هم جدا کرد در زندگی بسیار کاربرد دارد و با اهمیت است به تعبیر برخی مدارا ، مدارا باعقاید نیست بلکه مدارا با اعتقادورزان است. امام صادق (ع) در اهمیت مدارا به نقل از پیامبر اعظم (ص) فرمودند جبرئیل ،می فرمودند یا محمد (ص) پروردگارت به تو سلام می رساند و می فرماید که با خلق من مدارا کن(کلینی،۱۳۶۵ ق، ج ۲، ص ۱۱۷).

همچنین در برخی روایات آمده است که مدارا باعث می شود که مکافات بد و زندگی تلخ از انسان دور شود و هر آنکس که مدارا کردن در اخلاق و رفتار او را اصلاح نکند مکافات بد او را اصلاح خواهد یعنی مکافات بد گیربانگیر او خواهد شد نظیر:« قال علی(ع) من لم یصلحه حسن المداراه ، اصلحه سوء المکافا۹ »(آمدی،۱۳۶۶ ،ص۲۴۴)‌. حضرت علی (ع) در جملات زیادی این آرامش بخشی در زندگی راحت را که در پرتو مدارا کردن امکان پذیر می شود را یادآوری و با بیان های مختلف تأکید می فرمایند . از جمله اینکه” سلامه الدین و الدنیا فی مداراه الناس” سلامت دین ودنیا در مدارا کردن با مردم است (آمدی،۱۳۶۶،ص۲۴۴).

آنچه در روایات اسلامی جلب توجه می‌کند این است که رفتار مداراجویانه نمونه ای از یک رفتار و عمل خردمندانه و کامل است . گرچه خود مدارا به فرموده حضرت علی (ع) میوه خرد است . ثمره العقل مداراه الناس(آمدی،۱۳۶۶،ص۲۴۴).) لیکن جدای از این خردمندی از لحاظ دینی و عقیدتی نیز کامل ترین رفتار در مواجهه با مردم و بخصوص در مواجهه با مردمی که رفتاری جاهلانه و غیر خردمندان با انسان دارند مدارا کردن است. آنقدر این مسأله پراهمیت است که پیامبر اکرم (ص) مثلث : وَرَع ، مدارا و حلم را موجب اتمام همه اعمال می دانند و می فرماید : هرکس که این سه چیز را نداشته باشد هیچ عملی از او کامل و تمام نیست :پاکدامنی و ورعی که او را از نافرمانی خداوند و معصیت او باز دارد ، خلق و خویی که با آن با مردم مدارا نماید و سوم حلمی که به وسیله آن رفتار جاهلانه فرد نادان را از خود دفع نماید « ثلاثه من لم یکن فیه لم یتمٌ له عمل : ورعٌ یحجره عن معاصی الله عزّوجل و خلق یداریبه الناس و حلم یردّ به جهل الجاهل »‌(کلینی،۱۳۶۵ق).

چنان که می بینیم مفاهیم مرتبط با مدارا و اخلاق مداراگونه تا چه حد در یاری کردن انسان مومن و مساعدت و آرامبخشی او می‌توانند مؤثر و نقش آفرین باشند و به عبارتی دیگر تا چه حد می توان از تنش ها و آسیب ها در امان بود. آنچنان مسأله مدارا پر اهمیت است که پیامبر اکرم (ص) می فرماید :” و من اعطی حظه من الرفق فقد اعطی حظه من خیر الدنیا و الاخره و من حرم حظه من الرفق فقد حرم حظه من خیرالدنیا و الاخره ” به هرکس بهره ای از رفق عنایت شود خیر دنیا و آخرت نصیبش می شود و اگر محروم از رفق باشد محروم از خیر دنیا و آخرت خواهد بود (دلشاد ، ۱۳۵۲).