درنظریه عینی یا موضوعی بر نحوه عمل و کیفیت مداخله­ مجرمین اصلی و معاونین آن ها در ارتکاب جرم توجه نموده و اگر آن قسمت از اعمال انجام شده داخل در تعریف قانونی جرم یا یکی از عناصر تشکیل دهنده­آن باشد، اعم از آن که فعل ارتکابی تام یا شروع به اجراء تلقی شود، مرتکب، فاعل اصلی یا مباشرجرم است و در صورتی که عمل انجام شده صرفاً به شکل تهیه مقدّمات یا به یکی ازصور معینه قانونی، محدود به تشویق ترغیب و تسهیل و … باشد به طوری که ارتباطی به عنصر مادی سازنده­ی جرم نداشته باشد، مرتکب معاون جرم محسوب می­ شود. ^[۴۰]۱

«اگرفعل مباشر اصلی به استناد نص صریح قانون جرم نباشد(هرچند به موجب احکام شرع قابل مجازات باشد) معاونت در ارتکاب فعل مذکور جرم نخواهد بود. مثال بارز آن خودکشی است. خودکشی در نظام کیفری ما به موجب قوانین موضوعه جرم نیست» ^[۴۱]۲

«برابر نظریه ذهنی یا شخصی به وضعیت ذهن و روان مجرم توجه می شود، لذا کلیه افرادی که عمل آن­ها به­ طور مسلم بیانگر قصد ارتکاب جرم بوده و می خواهند در تحقق اعمال مادی جرم همکاری یا شرکت­کرده و عامل اصلی قرار گیرند، فاعل اصلی یا مباشر نامیده می­شوند و برعکس کسانی­که بخواهند تنها نقش مساعدت و کمک داشته باشند نه نقش مؤثر و قاطع، آن ها معاون جرم محسوب می­گردند» ^[۴۲]۳

بااین معیار مباشر،شخصی­است­که تحقق تمامی­عناصر­مادی و­معنوی جرم در او قابل­احراز است.

«به عبارت دیگر مباشرشخصی است که شخصاً اعمال مادی تشکیل دهنده جرم را به مورد اجراء گذارده باشد. در مقابل کسی­که شخصاً در تحقق عناصر متشکله جرم نقش نداشته و تنها در ارتکاب جرم از طریق رفتار مادی (ولی متمایز از عنصر مادی نفس جرم) با قصد مجرمانه همکاری داشته است، معاون جرم محسوب می­ شود»^[۴۳]۴

از مطالعه مقررات مربوطه درحقوق ایران ‌می‌توان دریافت، قانون‌گذار ایران همیشه نظریه عینی را بر نظریه ذهنی ترجیح داده و ‌در تفکیک میان مباشر و معاون برنوع عمل آن ها تأکید نموده است.

تفاوت­هایی میان مباشرومعاون وجود دارد از آن جمله: در جرایم تعزیری گرچه مجازات معاون، مجازات فاعل است اما مجازات معاون از میزان مجازات مباشرجرم کمتر است علاوه بر این مجازات معاونت ‌در جرایم مستوجب حدود و قصاص لزوماًً مجازات تعزیری است که از حداقل مجازات ‌کمتر است.

«از دیگر وجوه افتراق معاون و مباشر یا شریک جرم آن است که در شرکت در جرم، مسئولیت هر شریک جرم مستقلاً تحقق پیدا می­ کند، درحالی که مسئولیت معاون تنها وقتی قابل تصور است که برمباشریا شریک جرم اصلی مجازاتی مقرر شده باشد»^[۴۴]۵

در حقوق لبنان فاعل یا مباشر جرم کسی است که ارکان تشکیل دهنده جرم را به وجود آورد و مستقیماً در اجرای جرم نقش داشته باشد و شخصی که دیگری را به هر وسیله وادار به ار تکاب جرم می­ کند یا برای این کار تلاش می­ نماید محرّض­ نامیده می­ شود. مسئولیت محرّض­ (وادار شده) به ارتکاب جرم، مستقل از مسئولیت محرّض­ (وادار کننده) ‌می‌باشد.

محرّض­ تاثیر روانی بر فاعل می­ گذارد و او را وادار به ارتکاب جرم می­ کند. اما­ محرّض­ در عملیات مادی و ارکان مشکله جرم نقش اجرایی ندارد و فقط از لحاظ روانی باعث تحریک فاعل و تمایل او به جرم می­ شود.

مسئولیت محرّض (وادار کننده) به جرم، مستقل ‌می‌باشد. وتحریض به ارتکاب امور خلاف، جرم تلقی می­ شود و طبق ماده ۲۱۸ قانون مجازات لبنان: «وادار کننده به ارتکاب جرم در معرض مجازاتی قرار می‌گیرد که برای جرم مورد نظر او تعیین شده است اعم از اینکه جرم، تام یا شروع شده یا ناقص باشد. هرگاه وادار کردن به جنایت یا جنحه منتهی به نتیجه نشود، مجازات به نسبتی که در بند دوم و سوم و چهارم ماده ۲۲۰ بیان شده است تخفیف می‌یابد…» ^[۴۵]۱

درقانون جزای لبنان «ممکن است تعریف معاون (متدخّل) درجرم این باشد که کسی کمک به ارتکاب­جرم می­ کند­به­ طوری­که عمل­اوازارکان مادی­جرم­یا­عملیات­اجرایی ومؤثرواصلی درجرم نباشد» ^[۴۶]۲

«بدین ترتیب معاون از فاعل اصلی که رکن مادی جرم از او سر می­زند کاملاً متفاوت است. عمل معاون به دور از عملیات مجرمانه فاعل و شریک است، درحالی که عمل فاعل یا شریک بیانگر تمام یا بخشی از عملیات اجرایی ‌می‌باشد. ‌بنابرین‏ عمل فاعل و شریک ذاتاً دارای وصف مجرمانه مستقل است و وابسته به هیچ عمل دیگری نیست. برخلاف عمل معاون که بعد از عملیات مجرمانه مصداق پیدا می­ کند واگر رابطه­اش با عمل فاعل و به عاریت گرفتن وصف نامشروع آن نبود، مجازاتی به خاطر آن داده نمی­شد. به معنای دیگرطبق قانون وقتی فاعل برای مجازاتش نیازی به وجود متدخّل ندارد، پس قانوناً وجود متدخّل­تنها با فاعل متصور ‌می‌باشد و ‌بنابرین‏ متدخّل، شریک تبعی و وابسته درجرم نامیده می شود» ^[۴۷]۳

درحقوق لبنان تمییز معاون از مباشر جرم، باعث تفکیک مجازات معاون از شریک شده که در ماده ۲۱۳ قانون مجازات، به مجازات شریک اشاره نموده است و در ماده ۲۲۰، مجازات معاون را از مجازات فاعل اصلی خفیف­تر دانسته به جز حالتی که اگرمساعدت معاون­ نمی­شد، جرم اتفاق نمی افتاد که تنها در این صورت مجازات معاون همچون مجازات فاعل اصلی است.

بند دوم: تمییز معاونت از مشارکت درجرم

گاهی اوقات تشخیص اینکه فعالیت بعضی از افراد که در ارتکاب جرم همکاری­داشته اند، تحت عنوان مشارکت یا معاونت مصداق پیدا می­ کند، مشکل به نظر می­رسد. و این امر مخصوصاً وقتی حاصل می­ شود که از نظرزمانی، معاونت مقارن با ارتکاب جرم صورت گرفته باشد. برای تشخیص این امر ضابطه معینی­ درحقوق جزا وجود دارد و آن اینکه علی الاصول، شریک جرم کسی است که شخصاً اعمال مادی تشکیل دهنده جرم را به مورد اجراء می‌گذارد، در حالی که معاون کسی است که شخصاً در تحقق عناصر متشکله جرم نقش نداشته و فقط در ارتکاب جرم از طریق رفتار مادی نظیر تحریک، اغواء، ­تطمیع،­وغیره­ولی­متمایز­از­عنصر­مادی نفس­جرم، با قصد­مجرمانه همکاری داشته باشد. ^[۴۸]۱

ماده ۴۲ ق.م.ا مقرر می­دارد: «هر کسی عالماً و عامداً با شخص یا اشخاص دیگر در یکی از جرایم قبل تعزیر یا مجازات های باز دارنده مشارکت نماید و جرم مستند به عمل همه آن ها باشد خواه عمل هریک به تنهایی برای وقوع جرم کافی باشد خواه نباشد و خواه اثر کار آن ها مساوی باشد خواه متفاوت، شریک در جرم محسوب و مجازات او مجازات فاعل مستقل آن جرم خواهد بود…»