دستگاه عصبی محیطی شامل عقده ها یا گره‌های عصبی و اعصاب بیرون از دستگاه عصبی مرکزی است.

رشته ای عصبی عقده های نخاعی- جمجه ای و خودکار جزاعصاب محیطی به شمار می‌روند و شامل سه گروه عصب است: اعصاب حسی که از اندامها به مغز و نخاع می‌روند. اعصاب حرکتی که از مغز و نخاع به ماهیچه ها و غده ها می‌روند و اعصاب مختلط که شامل رشته‌های حسی و حرکتی هستند.اعصاب تنی و خودمختارواعصاب حرکتی که از دستگاه عصبی مرکز به اندامها می‌روند.

• • بخش تنی که پیام انقباض را به سلولهای ماهیچه ایی مخطط می‌برند و ارادی هستند.

• • بخش خود مختارکه غیر ارادی است این اعصاب کار ‌اندام‌هایی چون قلب، کلیه، شش و…. را اداره می‌کنند. رشته این اعصاب خود به دو صورت سمپاتیک و پاراسمپاتیک نامگذاری می‌شوند. اعصاب سمپاتیک به دو ردیف گره عصبی واقع در دو طرف ستون مهره ها مرتبط هستند. اعصاب سمپاتیک بدن را برای فعالیت بیشترآماده می‌کنند. اعصاب پارا سمپاتیک بر خلاف اعصاب سمپاتیک عمل می‌کنند مهمترین عصب پاراسمپاتیک از بصل النخاع آغاز می شود و پس از عبور از گردن به سینه وشکم می‌رسد.

۲-۳- غلبه طرفی و وضعیت جانبی

مایکل گازانیگا^[۱] از دانشگاه کالیفرنیا که یکی از پیشقدمان تخصصی شدن ‌نیم‌کره ها و از بنیان گذاران حیطه جدید علوم اعصاب شناختی است.درباره جانبی شدن می‌گوید: امروزه ادعا می شود که مغزچپ/ مغز راست در همه جا حضور دارند. این امر کاملا رایج شده است و در واقع نشان می‌دهد که مغز انسان چگونه باید سازماندهی شود و جانبی شدن طیف وسیعی از فرآیندهای شناختی انسان از ادراک و توجه تا زبان و هیجانات را در بر می‌گیرد (کولب، ترجمه علی پور و آگاه هریس، ۱۳۸۹)

در انجام کارهای عالی تر مغز در انسان تفاوت‌های قابل ملاحظه بین دو ‌نیم‌کره مغز وجود دارد و اصولا تفاوت اصلی مغز حیوانات و انسان در همین “جانبی شدن^[۲]” کار دو ‌نیم‌کره مغز انسان است. مثلا در تجسم فضایی در اکثر افراد ‌نیم‌کره راست ، ‌نیم‌کره غالب است و در انجام کارهای ظریف و دقیق ‌نیم‌کره چپ . گاهی در جنبه‌های مختلف یک کار واحد نیز دو ‌نیم‌کره مغز باهم تفاوت دارند. مثلا ‌در مورد پردازش و ذخیره اطلاعات شنوای کلامی ‌نیم‌کره چپ غالب است و ‌در مورد الحان واصوات غیر کلامی و موسیقی ‌نیم‌کره راست غلبه دارد (اسپرینگر،۱۹۸۷، به نقل از حیدری، ۱۳۹۳).

و قتی که صحبت از ‌نیم‌کره غالب و ‌نیم‌کره مغلوب به میان می‌آید ، مبنای تشخیص وجود مراکز تکلم در نظر گرفته شده است. در ۹۹ درصد افراد راست دست و ۶۵ درصد افراد چپ دست هستند، پس مراکز تکلم حدود ۹۵ درصد افراد در ‌نیم‌کره چپ قرار داد، یعنی در ۹۵ درصد اشخاص ‌نیم‌کره چپ ‌نیم‌کره غالب است (گیوتن۱۹۸۶، به نقل از معظمی، ۱۳۸۴).

۲-۳-۱- ‌نیم‌کره های چپ و راست مغز

‌نیم‌کره چپ کرتکس مغزی با گیرنده های حسی که بیشتر در نیمه راست بدن قرار دارند، ارتباط دارد و کنترل کلی ماهیچه های قسمت راست بدن را به عهده دارد. ‌نیم‌کره راست با گیرنده های حسی که بیشتر در قسمت چپ بدن قرار دارند، ارتباط داردو ماهیچه های نیمه چپ را کنترل می‌کند. هر ‌نیم‌کره فقط به درون دادهای حسی یک نیمه بدن دسترسی داشته و تنها کنترل حرکتی آن نیمه را به عهده دارد. میزان کنترل همسو(کنترل همان قسمت بدن) از یک فرد به فردی دیگر متفاوت است.

همچنین هر ‌نیم‌کره با چشمها بدین صورت ارتباط دارد که درون دادها را از قسمت مخالف میدان بینایی دریافت می‌کند. یعنی بدین طریق که ‌نیم‌کره چپ قسمت راست و ‌نیم‌کره راست قسمت چپ را می بندد. در انسان از هردو چشم در قسمت جلوقراردارند شمابا چشم راست هم می توانید طرف چپ را ببینید . ‌بنابرین‏ برای اینکه ‌نیم‌کره راست طرف چپ را ببیند باید با قسمت های هردو چسشم نه فقط چشم چپ ارتباط داشته باشد.

بینایی با تحریک گیرنده های شبکیه در قسمت عقب هر چشم شروع می شود. نور از نیمه راست جهان (میدان بینایی راست) به نیمه چپ شبکیه های هردو چشم می تابد . در حالی که از میدان بینایی چپ به نیمه راست هردو شبکیه منعکس می شود. نیمه چپ هریک از شبکیه ها با ‌نیم‌کره چپ ارتباط دارد. ‌بنابرین‏ ‌نیم‌کره چپ میدان بینایی راست را می بیند. به همین منوال راست هر شبکیه با ‌نیم‌کره راست ارتباط دارد. به همین دلیل میدان بینایی چپ را می بیند. درقسمت پایین مرکز هر شبکیه نوار باریکی وجود دارد که قوس آن حدود۵ درجه است و با هردو ‌نیم‌کره در ارتباط است.

اطلاعات هریک از میدان های بینایی فقط به یک طرف کرتکس منتقل می‌شوند. دستگاه شنوایی با روش متفاوتی اطلاعات را دریافت می‌کند. اگرچه هرگوش امواج صوتی را از یک طرف سردریافت می‌کند اما درون دادها رابه دو طرف مغز می فرستد و یک ‌نیم‌کره درون دادهای بیشتری را دریافت می‌کند. ‌به این دلیل که مردم با مقایسه درون دادها از دو گوش محل صدا را تشخیص می‌دهند، هرقسمت از مغز که برای تعیین محل صوت مشارکت می‌کند باید اطلاعات را در هر دو قسمت دریافت کند.

۲-۳-۲- چرا جانبی شدن؟

چرا بین دو ‌نیم‌کره در انجام کارها تفاوت وجود دارد؟ این تفاوت به هر دلیل باشدفقط مخصوص انسان ها نیست و حتی ممکن است به ارتباطات صوتی نیز مربوط باشد. ماکاک ژاپنی گونه ای از میمون هاست که چندین نوع آواگری دارد. توانایی این حیوان در تمایز بین آواهای مختلف عمدتاً مربوط به ‌نیم‌کره چپ مغز است. ما نمی دانیم که تولید آواها نیز به ‌نیم‌کره چپ بستگی دارد یا نه، توانایی نغمه سرایی برخی پرندگان نیز بیشتر به ‌نیم‌کره چپ مربوط است، آسیب به ‌نیم‌کره چپ مانع آوازمی شود اما آسیب به ‌نیم‌کره راست مشکلی ایجاد نمی کند. آر.ک.جونز^[۳]۱۹۶۶،برای چهار بیمار بزرگسال که تومورها یا لخته های خونی را نزیک مرکز تکلم به خاطرا ت از آسیب بیشتر این مراکز مردد می مانند. اما این چهار بیمار در هردونیمکره مغز مراکز تکلم داشتند (این موضوع با بیهوش کردن یک ‌نیم‌کره توسط سدیم آمیتال مشخص شد، چون بیهوش کردن هر ‌نیم‌کره همان تاثیر را روی تکلم داشت،‌بنابرین‏ روشن شد که هر ‌نیم‌کره به طور برابری تکلم را کنترل می‌کنند).

نتیجه این بوده که پس از آسیب ناشی ازجراحی به مرکزتکلم ‌نیم‌کره چپ هر بیمار با بهره گرفتن از مرکز سالم تکلم در ‌نیم‌کره راست به زودی صحبت کردن را آغاز می‌کند. علاوه بر این هر چهار بیمار قبل از عمل لکنت داشتند اما پس از عمل لکنت هم از بین رفت.